Nga Ardian Ndreca
Ndër shllungat e reve
Lazër Shantoja (1891-1945) nuk asht shumë i njohtun ndër ne. Pak për shkaqe politike e pak pse asht nji shkrimtar aristokrat, kultivues i ndjenjave të nalta e i shijeve të holla – të cilat jo gjithnji gjejnë lexuesa me zemra të ndieshme e me sens të spikatun estetik. Ai ka qenë nji ndigjues i vemendshëm dhe nji ndjekës i etshëm i shpirtit shqiptar, ka qenë nji vrojtues i censhëm i virtyteve dhe i të metave të atij shpirti.
Formimi i tij letrar ishte klasik. Schilleri dhe Goethe-ja qenë shujta i tij, e kjo gja ka ardhë si rrjedhim i studimeve të kryeme në Austri. Kah ana tjetër vendin kryesor në formimin dhe në mbrujtjen e talentit të tij letrar e kishte At Gjergj Fishta, i cili asokohe shprehte ma me forcë se asnji shkrimtar tjetër at’ “genius loci” që i karakterizonte motit shqiptarët.
Ndryshe prej shumicës së shkrimtarëve katolikë e prej gati shumicës së atyne tjerëve, Shantoja ka njohtë mjaft mirë letërsinë bashkëkohore europiane e prej saj ka çmue do shkrimtarë jo fort familjarë për ambjentin e tij natyral; ndër këta mundena me përmendë: Keats, Shelley, Heine, Wilde, Baudelaire, Gautier, Munthe etj.
Ky horizont i hapun ka ba që ai të ishte krejt i veçantë dhe i ndryshëm prej poetëve e shkrimtarëve tjerë të kohës së vet.
Hovet e zemrës prej në Kafe Wortner në brigjet e Mesdheut
Nji e diele e errët marsit. I ngjitem kadalë Schaumburgergasse-s, tue lanë m’nji anë shkollën që mban emnin e J. S. Bach-ut e Realgymnasium-in e i afrohem numrit 18 të asaj rruge të qetë vjeneze. Kam mbërrijt, jam para pallatit ku ka banue dhe ka nxjerrë Orën e Shqipnisë në fundin e viteve ‘20 Lazër Shantoja. Më duket se e kam para syve tue ngjitë mendueshëm rrugën që e çonte tek shtëpia-zyrë. E shoh tue u kthye prej tipografisë së etënve mekitarista ku qortonte shtypajt e asaj gazete që botonte me ndihmën e mikut të vet, Hasan Prishtinës.
Andejpari ka baritë tue kujtue, n’ato vite t’idhta mërgimi, shokët, miqtë e Shkodrën e largët.
Sa herë që shklas në Tiranë mendoj për të e për vorrin që s’i dihet se ku asht. Sa herë që me qet rruga në Vjenë shkoj si në shtegtim në Schaumburgergasse tue u përpjekë me shque gjurmët e tija në ajr, në tokë e në valzimet e reve.
Edhe pse nuk e kam njohtë më duket se e njoh krejt mirë. Shoh shêndin dhe ironinë e tij, ndiej shijet e tija skofiare, humorin e hollë, entuziazmin prej fëmije, njoh trishtimin dhe dhimbjen e tij… e mundohem me njohtë edhe tragjedinë e jetës së tij.
Në ajër ndihet po ai trishtim e po ato premtime te papërmbushuna. Përgjatë asaj rruge vjeneze përpiqem me gjetë gjanat që mund të ketë shikue, me shque shenjat e pranisë së tij. Kanë kalue 80 vjet qysh atëherë e ajo çka mbetë prej tij tashma asht përtej kohet e hapsinet dhe nuk mund të rroket ma prej gjykimit tonë.
Në fillim të Schaumburgergasse-s asht Kafe Wortner, nji kafe tipike vjeneze e 1800 ku mblidhen ende sot shkrimtarë të rinj, muzikanta e njerz të thjeshtë që struken të veçuem e të përhumbun në leximet e tyne rranzë mureve të mveshuna hijshëm me bungë të verdhë. Ndihet krejt lehte nji muzikë amerikane e viteve ’30. Jashtë dritat kanë ndriçue Engelbrunnen, fontanën e fundit të ‘800 që ndodhet nën blijt e zhveshun, e rrugën e lagun prej shiut të ftohtë dimnor. Kundroj fontanen: statuja e Elsbeth-ës së squet dhe e dy keqbâsave të lidhun te kambët e saja përkujton triumfin sporadik që e mira ka mbi të keqen në ketë botë. Hjedhi sytë kah muri, ku i zoti i kafes ka vu nji foto të fillimit të 1900. Shihen qartë blijt, asokohe mjaft të vegjël. Nguli sytë në degët e tyne të zhveshuna e mendoj për gjithë ato gjeth që i ka marrë era e moteve.
12 mars 1940. Porti i Napolit. Shantoja niset me motoanijen «Calitea» për në Misir.
Po shkon tek ai vendi “me shtëpija balte e me vorreza guri”, atje ku “vdekja asht zgjatimi, kristalizimi, amshimi i jetës”. Misiri në fantazinë e Shantojës asht i lidhun me piramidat e me sfinksat, me Kleopatrën e me Nilin, me dijetarët arabë. Por Misiri i tij lidhet edhe me gjana ma të përvujta si devet e palmat, këto “dekorata të pandërrueshme të shkretís” – “devet, këto gunga kodrinash qi lëvizin me hapin e amshimit… e palmat, minaret e blera të nji xhamije qi nuk ka mbarim”. Megjithatë Shantoja shkon në Misir për me gjetë nji skaj Shqipnije.
“Po shkoj në Misir – thotë ai – për me njomun me dy cirka lot e për me stolisun me nji tubë lule vorret e Filip Shirokës, të Çajupit, të Turtullit e të sa e sa tjerve qi vdiqen në dhé të huej me mallin e Shqipnis në zemrat shqiptare”.
Anija rrëshqet mbi valët e Mesdheut tue e çue drejt Aleksandrís, prej kah Shantoja do të vijojë me tren për në Kajro. Në mend ka punën e pashlyeshme të atdhetarve shqiptarë në Misir. Shoqatat «Vëllazërija e Parë» (1875), «Vëllazërija shqiptare», Thimi Mitkon, Thoma Krein, Thoma Avramin, Çajupin, Filip Shirokën, Thanas Tashkon, doktor Turtullin, doktor Adhamidhin. Ky i fundit i përmendun në nji letër të Filip Shirokës drejtue At Della Pietra-s në Shkodër, ku poeti i dallëndyshes kujton sesi ishte gati me hupë klientat e vet për shkak të konferencave që bante për me i kundërshtue grekëve tezat rreth historisë shqiptare.
Në Kajro Shantoja gjen ngrohtësinë e Shqipnisë, gjen shpirtin atdhetar e mikpritës të Tosknís, njeh Stath Konomin, Vasil Takon, Sofokli Capin, njeh «plakun e kollonis» Mihal Spiro Xhaxhën, Palokën, Arifin e shumë e shumë të tjerë.
Shantoja kthehet prej Misirit me zemrën plot.
Mbas nji viti, në dhjetor të vitit 1941, motoanija «Calitea» do të fundosej prej nji nëndetseje aleate afër Navarrinos, me të fundoseshin edhe andrrat që kishte pa Shantoja nji vit ma parë.
Në kohë lufte nuk ka mundsi me u tërheq m’anesh e me ba nji gjumë të patrazuem, pse shumë anije mbyten – siç e diftoi koha – tue ndejt edhe në liman.
Shantoja përkthyes: qemeret e forta të shqipes
Përkthimet e tija përbajnë nji pasuni të veçantë për traditën tonë. Ndër autorë që i kanë tërheqë vemendjen përmendim: Schiller, Goethe, De Musset, F. W. Weber, Heine, Wilde, Immermann, Giannini, Leopardi, Parini etj.
Fausti dhe Hermandi e Dorotheja të Goethes së bashku me Kumbonën e Schillerit janë kryeveprat që ai ka dijtë me përkthye me nji mjeshtri të pashoqe. Nuk mbesin mbrapa as poezitë e Leopardit që i përktheu dhe i botoi në vitet ’40. Duket se asokohe pesimizmi kozmik i poetit italian e kishte mbërthye, ndoshta si parandjenjë e fundit të vet tragjik.
Orëpremi, nuk mujt me e botue të plotë përkthimin e Faustit, versioni përfundimtar i të cilit deri tash nuk asht gjetë. Por prej pjesëve që kemi në dorë, tue i krahasue me përkthimet e mjeshtrave tjerë të mëdhaj, kuptojmë sesa i çmuem ka qenë ai Faust dhe sesa bukur tingllonte shqip.
Qe si përkthen Shantoja tek Prologu në teatër i tragjedisë Faust:
«Ato kohë edhe mue due me m’i kthye
kur shtat dhe un lëshojshem kalamâ,
kur gulfa – gulfa mbrênda kroni ndrye,
më gurgullojshin kângët pajadá,
kur botën m’a kish mjegulla mbulue
e m’qeshej prej bubuqes mrekullija,
kur lule gjat’ luginavet lulzue
shkojshem tue kput’ me mija.
S’kishem kurrgjâ dhe kishem pra sa s’ke:
zell për t’vërtetë e për miklim harè.
Epshet pa frê m’i kthe e t’lumtunìs
dhimbat e shuma e t’thella mos m’i ndal;
forcën e mnìs, fuqìn e dashunìs,
oh rînìn t’eme falma prap, m’a fal!»
(L. Shantoja, Vepra, f. 561).
Të njejtat vargje Pashk Gjeçi i përkthen:
«M’i kthe ti ato kohë, i zoti n’je,
kur un kishe fillue porsa me u rritë,
at’herë kur e gjithë kangvet gurra e re
gurgullonte mâ e gjallë dita me ditë,
kur ma mbulojshin botën mjergullinat,
E n’çdo burbuqe mshehej mrekullija,
kur shkojshe tue këputë lule me mija
qi mbushnin an’e kand t’tana luginat.
Nuk kisha asgjâ, mjaft kaq qi ishte e ime:
zjarr për t’vertetën, gas për andërrime.
M’i kthe ti epshet, prush qi djegin gjinë,
lumninë qi veç me dhimbje ushqen vedin,
forcën e mnisë, të dashtunisë pushtetin,
oh kthema, kthema ‘j hera djalërinë!»
(J. W. von Goethe, Faust, Çabej, 2008, f. 28).
Kurse Skënder Luarasi po ato vargje i sjell shqip kështu:
«Pra, kthema kohën e rinisë,
Kur isha ende duke u rritur,
Kur një burim i ri këngesh magjepsëse
Rridhte nga zemra ime pa pushim,
Kur ma mbulonte botën mjegulla,
Burbuqet më premtonin mrekulli
Dhe unë këputja mijra lule
Që mbushnin pllajat anembanë.
Nuk kisha asgjë, dhe prapë kisha mjaft,
Gaz për ëndrrime e vrull për të vërtetën;
Pa kthemi epshet, që nuk njihnin zmbrapsje:
Lumin e thellë mbushur plot me dhimbje,
Forén’ e mnisë, fuqin’ e dashurisë,
O kthema, kthema djalërinë!
( J. V. Gëte, Vepra të zgjedhura I. Faust, Shtëpia botuese «Naim Frashëri», Tiranë 1987, f. 72)
Goethe-ja gegnisht e tosknisht. Poeti i Weimarit tingllon mrekullisht edhe në gjuhën tonë tue ruejt hirin e forcën e vet e kjo gja tregon qemerët e fortë të shqipes, të cilët munden me mbajtë mbi vete pesha të randa, diva e drangoj, zana e orë malit, me mbajtë Faustin, Hermandin e Dorotén.
Estetika e Shantojës
Përpjekja me krijue shije estetike të reja përshkon gjithë veprën e Shantojës, ashtu siç e përshkon mundimi me lidh harmonisht shpirtnoren me landoren, qielloren me toksoren. Tek ai gjejmë vetëdijen e gjallë të forcës edukuese të artit të vërtetë, dhe kjo vetëdije shkon përtej shqetsimit të thjeshtë pedagogjik, mbasi asht fryt i nji procesi artistik ku gërshetohet dinamizmi i gjuhës dhe gjallnia e mendimit, intuita dhe ndjenjat.
Edhe atëherë kur ai duket se tue u marrë me ushtrime estetike, siç janë shkrimet e gjerdanit “Kodra mbas bregut” tek e përkohshmja Cirka e Cuk Simonit, nuk ban tjetër veçse lavron lirisht veten e shkrimtarit, ai prap na pyet e na thotë: a nuk e ndieni mungesën e së bukurës në jetën tuej? Jeta pa të bukurën nuk asht jetë por thjesht gjallim frymorësh paemën..
Estetika e tij e ka themelin tek klasikët e letërsisë gjermane: Schiller e Goethe, ndërsa shumë shfrimeve lirike të tijat ua gjejmë gurrën tek autorë bashkëkohorë që ai ka njohtë e ka çmue. Megjithatë thelbi i artit të tij mbetë e bukura që na përcjell drejt amshimit dhe ideja se jeta pa të asht nji përpjekje e kotë me zgjatë nji vuejtje të shkurtë.
Natyra na ka rrethue me të bukurën, por ajo që lavron poeti asht e bukura që mbërrin me bujtë në shpirtin tonë e na shndërron në qenje të reja, na shndrit, na jep mirësi. Arti i jep trajtë shpirtnave tue i kthye në shpirtna të bukur – na mëson Friedrich Schiller tek Kalliasbriefe. Kjo asht andrra e Shantojës, e pame në nji kontekst e në rrethana krejt tjera prej atyne të romanticizmit europian. Megjithatë edhe ideja e veprimit konkret dhe shndërrues nepërmjet artit dhe së bukurës na kujton etjen e romantikëve me përmbysë për me ndërtue. Shantojës donte me përmbysë mbrenda njerzve, në kandvështrimin estetik dhe lirik, zbraztinë për me ndërtue të bukurën, tue i kujtue atyne se e bukura nuk asht fryt i landës por e shpirtit.
“Prozatuer i hollë, – shkruente për të Ernest Koliqi tek Shêjzat e vitit 1971, – mund i vêhet për krah për elegancë styli Faik Konicës, i cili qe mâ i madhi magjistar i prozës shqipe. Edhe si poet Shantoja dallohet për hov të vetvetishëm frymzimi dhe për nxehtësí ndiesinash qi bulëzojnë në shembelltyra të shkëndijshëme”.
Shpirt i trazuem, Shantoja përfaqsonte parzmin delikat të nji ndjeshmënie të re që po dikonte prej thellësive tue shpërnda jone e tinguj të pandiem ma parë. Ai e shkapërcen kohën që heshton gjithçka e njikohsisht hovet e tija lirike nuk i msheh lpeja (mjegulla) që zakonisht mblon majat ma të nalta e të veçueme.
Shantoja, si tanë poetët e mëdhaj, ka shque gjana që të tjerët nuk i kanë pa. Tue ndjekë heshtjen dhe gjysmaterrin e tij të mbrendshëm lexuesi zbulon përftimet ma të kullueta që nji shpirt mundet me çanësue. Ai ka shque zanat e shtojzovallet, por – çka asht ma e randësishme – ka parandie ngjalljen e nji shpirti të ri ndër shqiptarë, ka pa sesi nji pjesë e shqiptarëve, e lodhun prej zvetnimit të shekujve, dëshironte me çlirue ndërgjegjen e kombit edhe nepërmjet së bukurës. E me mendue se asokohe, ashtu si edhe sot, ishte ma e lehtë me vrojtue ndër rrahe e ndër ledina zana e shtojzovalle sesa shqiptarë që dëshirojn me shartue me ideale të nalta trupin e fuqishëm që u ka falë natyra.
Por për nji pjesë të shqiptarëve, dje, ashtu si edhe sot, me u ba njerëz, me iu largue ideologjinave që helmatisin shpirtin, me e përbuz djepin e zvetnimit që na ka përkundë pa prâ në nji gjum mortor, asht sakrilegj i madh e sfidë e papranueshme. E kështu në vitin 1945 ndaj Shantojës u hakmorën me plumb e me zjarr ata që “stili i tij plot hir e xixa humorit” u rrek me i kthye kah e bukura dhe kah idealja.
Kujtonte për të Viktor Koliqi në vitin 1957:
“Heren e fundit ndeja me Shantojën në Piazza Navona në Romë. Ngranme darkë aty, n’até mbramje vere të vjetit 1943. Shantoja heshtonte. Kishte diçka qi e trazonte. Ndoshta qysh atë natë i kishin kapërthye zemren parandjesi të trishtueshme. Shikonte per rreth i rrmbyem nga gershetimet baroke të Berninit, si të donte me pershtypë në mende kujtimin e fundit t’asaj pamje së mrekullueshme. Papritmas shikoi nalt, e, tue shênjue me gisht nji pikë atje në mes të qiellit, tha: «Shikoje atë dallndyshë. Kur i shoh dallndyshat më shkon mendja ke Filip Shiroka i Misirit. Poezija e parë qi mësova në gjuhë shqipe qe ajo e Dallndyshës Shtegtare…». Pak dit ma vonë e percolla Shantojen n’aeroportin e Romës. U pershendetem e u perqafuem. Ajrori u nis. Fluturoi edhe nji herë permbi qytet, mbandej u largue kah lindja. Shkonte në Shqipní. Ajo pikë e vogel e ngulun në haptësinë e qiellit, shdukej prej syve të mij”.
Për nji puthje të vetme
Lazër Shantoja
I
Nji dit’ prendvere… me do letra n’dorë
ngûtshëm tuj ecun rrug’s për t’parën herë
t’kam pámun, vashë e bukur, si prendverë
me faqe t’bardha porsi e bardha borë.
Zânin t’a kisha ndij… dhe kur n’at orë
t’sodita si n’vegim tue hw n’nji derë,
“ajo” thashë “âsht për t’sakt” e zêmra e mjerë
dishroi n’at ças për tý lyrë e kunorë.
Me t’kndue e me t’bâ t’lume: N’Elikone
njashtù do t’kndojshin zânat sikur vetë
dishrojshem me t’kndue tý me t’âmblat jone,
e mâ t’lumin ndër l’lum djalosh me t’gjetë,
qi t’naltonte mbretnesh’ t’dashnís mbi frone,
Ç’u bâ kunora? Lyrën kap, poetë.
…
III
Kalove! … mâ n’lulishta t’Shqipënís,
o lule, s’po lulzon. Në dhé t’mërgimit
si marshalloj’ rrethue prej avullís,
harlisesh n’terr nên voes’ të njelm’ t’mjerimit.
Heu! ganxhet t’tuja qi dér tash t’saksís
ngushticën kurr s’sprovuen, veçse t’lirimit
gjith-her’ nder vise çilen t’bukurís,
mysteret mâ s’do t’gzojn në koh’ t’agimit
sikur përpara… Veç kur nata t’bije
e gjithçafen t’mbuloj’ me t’vetat hije
nji fllad erandshem ardh’ nga bregu i detit
tash i freskon e tu’ u përkund’ let-letë
nga nji nga nji tash mbyllin swt me fjetë
gjethlat e njom’ mbi vargje t’nji poetit…
…
V
Ah, mos e lyp at varg! … Âsht shum mâ mirë
korimbat t’tú mos t’dijn ça do me thânë
me qên’ poetë e mos me qênë i lirë,
me kndue me goj’ kur zêmërngrita qanë.
Kshtu qênka jeta… Me nji lamtumirë
lyrën qi për tý kapa due me e lânë,
pse teli i saj, o lule, dridhet vshtirë
kur jehon’ tjetër s’ka përveç nji zânë.
Lulzò ti prap! Un i padashtun jetën
tash e kaloj, i vetmí ndër poetën;
e tue kujtuemun puthjen e nji dite,
puthjen t’ande n’mërgim… un tash i a kndoj
mâ t’bukrin varg hyjneshës Afërdite
ndër hije t’qiparisavet kur t’shkoj…
Botue së parit tek revista “Illyria” (Tiranë) , me 6 maj 1934 me pseudonimin Liljan.